KO E TEFITO‘I TUI FAKA-‘OTUA ‘OKU FAKA‘IKAI‘I‘AKI ‘E HE SIASI UĒSILIANA TAU‘AT ĀINA ‘O TONGÁ ‘A E NONOFO KOVI ‘IKAI FAKA-E-NATULA PEA ‘IKAI FAKA-KALISITIANE, ‘A E TANGATA MO E TANGATA PEA MO E FEFINE MO E FEFINE
Talateú:
Ko e uho ‘o e fakamatala ko ení, ‘oku fakatefito ‘i he tui ki he ‘Otuá, ‘a ia ‘oku ‘i he Tui ‘a e Kau ‘Aposetoló: “‘Oku ou tui ki he ‘Otua ko e Tamai Māfimafi, ko e tupu‘anga ‘o Hēvani mo Māmani”. ‘A ia, ko e ‘Otuá ko e tupu‘anga ‘o e me‘a kotoa pē.
Ko e fakamatala ‘o e Tui faka-‘Otuá ‘oku fakamaama pea huluhulu ‘e he ongo me‘angāue ‘e ua. Ko e ‘uluakí, ko e Tohi Tapú, pea ko hono uá ko e fakamatala faka-Teolosia ‘o e ‘Otuá. Ko ia ai ‘oku mahu‘inga ange ke ‘i ai ha tui faka-‘Otua ‘a e Siasi Uēsiliana Tau‘atāina ‘o Tongá. ‘Oku ‘ikai faka-‘Otua pea ko e angahala ‘a e nonofo kovi ‘ikai faka-e-natula ‘a e tangata mo e tangata pea pehē ki he fefine mo e fefine.
‘Oku ‘i ai ‘a e ngaahi mo‘oni faka-‘Otua ‘e tolu (3) ‘oku fakatefito ai ‘a ‘etau tui ko iá:
1. Ko e Mo‘ui Mā‘oni‘oni faka-‘Otua.
2. Ko e Tokāteline ‘o e Siasi faka-Kalisitiané.
3. Ko e Totonu faka-‘Otua ‘a e tangatá mo e fefiné.
1) Ko e Mo‘ui Mā‘oni‘oni
Ko e Mo‘ui Mā‘oni‘oní ko e fa‘ahinga a‘usia ‘i he fekau‘aki mo felāve‘i ‘a e tangatá mo e ‘Otuá. ‘A ia, ko e ‘Otuá ‘oku ne faka‘inasi ‘a e tangatá ‘aki ‘a e Mā‘oni‘oní, ka ‘oku ‘ikai ko e tangatá ‘oku ne foaki ‘a e mā‘oni‘oní ki he ‘Otuá. ‘Oku fakamatala ki ai ‘a Levitiko 11:44; 18:22; 19:2; 20:13, ‘o mahino, ko e mā‘oni‘oni ‘a e tangatá, ‘e tatau mo e mā‘oni‘oni ‘a e ‘Otuá. Pea ko e fie ma‘ú ia ke tauhi ma‘a mo tauhi ma‘u pē ‘a e tangatá ki he ‘Otuá ‘aki ‘a ‘ene fai ki he ngaahi me‘a ‘oku Ne finangalo ki aí kae a‘usia ‘e he tangatá ‘a e mo‘ui mā‘oni‘oni faka-‘Otuá.
Na‘e fakatupu ‘e he ‘Otuá ‘a e tangatá ko e me‘a mo‘ui ke feohi ‘aki hono laumālie, ‘atamai mo hono sino (kakano). Ko ia na‘e ‘ikai finangalo ai ‘a e ‘Otuá ki he tangatá ke nofo toko taha. Pea na‘e ngaohi ai mo e fefiné ke ‘ao mo e tangatá, pea ko e ngaohi ko iá ke fekau‘aki ‘a e tangatá mo e fefiné ‘i hona sino, ‘atamai mo e laumālie.
Ko hono makatu‘unga faka-Tohi Tapu mo faka-Tokāteliné, ko e mali mā‘oni‘oni ‘i he‘ene folofola ko ia ‘ia Sēnesi 2:24: “Ko ia ‘e tukuange [leaving] ‘e he tangatá ‘ene tamai mo ‘ene fa‘ē kae pikitai [cleaving] ki hono uaifí pea te na hoko ko e kakano pē ‘e taha [become one flesh]”. Pea ‘e toki hoko ai ‘a ‘ena fakakakato ‘a e tapuaki ki he fakatolongá [procreation] ‘o e fakatupu ‘a e ‘Otuá ‘i he tangatá mo e fefiné ‘i he nofo malí (Sēnesi 1:28). ‘Oku mo‘oni ‘a e ‘ikai lava ‘e ha tangata mo ha tangata pe ko ha fefine mo ha fefine ke fakatolonga ‘a e fakatupu ko iá. Pea tā ‘oku ‘ikai ke faka-‘Otua ‘a e feohi kovi ‘ikai ke faka-e-natula pea ‘ikai ke faka-Kalisitiane‘a e tangata mo e tangata pe ko ha fefine mo ha fefine.
Ko ia ai, ‘oku ‘ikai ha toe founga ‘e mā‘oni‘oni ange ‘i he mo‘ui fekau‘aki fakasino ‘i he tangatá, ka ‘i he fekau‘aki fakasino pē mo e fefiné ‘i he mali mā‘oni‘oni.
2) Ko e Tokāteline ‘a e Siasi Faka-Kalisitianí
‘Oku tui ‘a e kalisitiané ko Kalaisi ko e fakahā‘anga kakato ‘o e ‘Otuá ki māmani ‘i he sino, ‘atamai mo e laumālie. ‘A ia na‘e hoko ‘o mo‘oni ‘i he hisitōliá mei hono ‘alo‘i ki he‘ene hā‘ele hake [ta‘u ‘e 33]. Ko e Kalaisi pē ko iá ‘oku fakafōtunga ‘e he Siasí, ‘a ia ko e kakai kuo ui atu ke nau fakataha ‘i he‘enau tui ki he ‘Otuá ‘ia Kalaisi. Pea ‘oku tu‘utu‘uni ‘e he tui ko iá ‘a e mo‘ui mo e ngāue ke nau faí [ekklesia]. Ko hono makatu‘unga faka-Tohi Tapu mo faka-Tokāteliné ko I Kolinitō 12:12-30. ‘Oku ngāue‘aki heni ‘e Paula ‘a e Siasí ko e Sino Hā Mai ‘o Kalaisí. Ko e sino hā mai ko iá ‘oku fakahaa‘i ‘e he kakai ‘oku nau tui ‘Otua, pea ko e ‘ulu ‘o e sino ko iá ko Kalaisi. Ko e hoko ‘a Kalaisi ko e ‘ulu ‘o e sinó, ‘oku kofu‘aki leva ‘e he sinó ‘a e tangata fo‘ou, ‘a ia na‘e ngaohi ke hoko ki he ‘Otuá ‘i he angatonu mo e mā‘oni‘oni.
‘Oku ngāue‘aki leva ‘e Paula ‘a e fekau‘aki ko ia ‘a Kalaisi mo e Siasí ko e akonaki ki he nofo mali ‘a e husepāniti mo e uaifi. Ko ‘ene akonaki ia ‘ia ‘Efesō 5:22-30 ki he nofo mali ‘a e husepānití mo e uaifí ‘oku makatu‘unga ‘i he fekau‘aki ‘a Kalaisi pea mo e Siasí ‘i he hoko ‘a e Siasí ko e uaifi ‘o Kalaisi. Ko e fetauhi‘aki tau‘aki tatau ‘oku fai ‘e he husepānití mo e uaifí ‘i he maama ‘o e fekau‘aki ‘a e Siasí ko e uaifi ‘o Kalaisi. Pea ko e tala ‘o e uaifí ke ne anganofo ki hono husepānití ‘i he ‘uhinga ko e husepānití ko e ‘ulú ia, ‘o hangē ko e ‘ulu ‘a Kalaisi ‘i he Siasí [‘Efesō 5:22-23]. Kae tala ki he husepānití ke ne ‘ofa ki he uaifí ‘o hangē ko e ‘ofa‘i ‘e Kalaisi ‘a e Siasí ‘i he‘ene foaki ‘ene mo‘uí ko e feilaulau [‘Efesō 5:25].
‘Oku fakafelāve‘i leva ‘e Paula ‘a e ongo fekau‘aki ko iá, ‘a Kalaisi ki he Siasí pea mo e husepānití ki he uaifí, ki he tu‘utu‘uni ‘ia Sēnesi 2:24 “ … ‘e tukuange ‘e he tangatá ‘a e tamaí mo e fa‘eé kae pikitai ki hono uaifí; pea te na hoko ko e kakano pē taha”. Ko e Siasí ia ‘i he‘ene hoko ko e sino ‘o Kalaisí pea mo e taha ‘a e husepānití mo e uaifí ‘i he nofo mali. ‘Oku mahino ko e fekau‘aki ko ‘eni ‘a e husepānití mo e uaifí, ko e tangata mo e fefine, ‘o ‘ikai ko ha feohi pe nofo mali ‘a e tangata mo e tangata pe ko ha fefine mo ha fefine.
3. Ko e Totonu faka-‘Otua ‘a e tangatá mo e fefiné
‘I he kamata‘angá na‘e foaki ki he ‘uluaki tangatá mo e ‘uluaki fefiné, pea ke tukufakaholo ‘i he fa‘ahinga ‘o e tangatá, ‘a e mafai pule ki he ngaahi me‘a kotoa pē kuo fakatupú [Sēnesi 1:28-29]. Ko e mafai pule ko iá ko e fatongia fakasetuata ‘o e tangatá mo e fefiné [stewardship]. Ka ‘oku ‘ikai ko e mafai pule ke fa‘iteliha ki he‘ete me‘a pē ‘a‘ata [ownership].
Ko e fatongia fakasetuatá ko e tauhi koloa ‘a e toko taha kehe ke fakatolonga mo fakatupulekina ‘a e koloa ko iá ke ma‘u hono lāngilangi mo hono mahu‘inga na‘e fakatupu aí. Ko e tangatá mo e fefiné ko e fungani ia ‘o e fakatupu ‘a e ‘Otuá. Pea ko e fatongia fakasetuata ‘o e tangatá mo e fefiné ke tauhi mo malu‘i ‘a e lāngilangi ko iá, ‘o ‘ikai ‘aki ‘ena totonu kae fai‘aki ‘a e finangalo ‘o e ‘Otua na‘a ne fai ‘a e fakatupu mo e ngaohi [ownership].
‘Oku fakamo‘oni‘i fakasaienisi, ko e tāmate tangata lahi taha ‘i māmaní ‘oku fakatupu ‘e he nonofo kovi ‘ikai fakaenatula ‘a e tangata mo e tangata pea pehē ki he fefine mo e fefine, ‘a ia ‘oku ‘iloa ko e ‘Eitisí.
‘Oku ‘ikai ngata pē ‘a e tāmate tangata ‘a e angahala ko ení ka ‘oku tau fakatupu houhau ai ki he ‘Otuá ‘o hangē ko e lau ‘a Paula ‘i I Kolinitō 3:16-17. “‘Oku ‘ikai te mou ‘ilo koā ko e temipale ‘o e ‘Otuá ‘a kimoutolu, pea ‘oku fale ‘iate kimoutolu ‘e he Laumālie ‘o e ‘Otuá? Ka maumau ‘e ha taha ‘a e temipale ‘o e ‘Otuá ‘e maumau ‘e he ‘Otuá ‘a e toko taha ko iá; he ko e temipale ‘o e ‘Otuá ‘oku toputapu: pehē foki mo kimoutolu”.
Ko ia ai, kuo tali ‘e he Konifelenisi ‘a e Siasí ‘a e fokotu‘u ko ení pea ke fokotu‘u ki he Tohi Konisitūtone ‘a e Siasí pea ke fakalea ‘o pehē: Nonofo Kovi ‘ikai fakaenatula pea ‘ikai ke Faka-Kalisitiane
“‘O ka nonofo kovi ‘ikai fakaenatula pea ‘ikai ke Faka-Kalisitiane, ‘o tatau pē ‘a e tangata mo e tangata pe fefine mo e fefine, ‘e ‘ikai tali ke lotu fehu‘i pe malanga pe faifekau pe fakangāue‘i ‘e he Siasí. Tuku kehe ‘o kapau kuo fakatomala ‘o tuku ‘a e to‘onga ko iá”.